عشرت سر ا ی  کا بل

ولایت بدخشان

بدخشان در شما ل شرق کشور واقع بوده و مرکز آن شهر فیض آباد  میباشد. دریای آمو در شمال آن واقع است سلسله کوه های مرتفعی ، دره ها و وادی های سرسبز و معادن طلا ، لاجورد ، لعل ، یاقوت ، نمک ، سیلیکا ، گوگرد وآهن شهرت خوبی به این ولایت دا ده است . کوه های مهم آن عبارت از کوه هزار چشمه و سفید خرس میباشد . رودخانه های آن عبارت از کوکچه ، واخان ، انجمن ، وردج ، تگاب ، تنگی شیوا ، جرم ، غوری سنگ ، دروازراغ است از امکان تاریخی آن میتوان از ویرانه های بهارک ، اشکاشم ، توبخانه زیباک و مقبره ناصر خسرو نام برد. ولسوالی های آن درواز ، جرم ، اشکاشم ، کشم ، واخان است.

گوهر از سنگ است,ما گرانش کرده ایم,
اینچنین بودست,ما چنانش کرده ایم,
سنگ زیبای بدخشان پاره سنگی بیش نیست,
ما ز غفلت تاج شهانش کرده ایم.

ولایت بامیان

ولایت بامیان در میان دامنه های سلسله کوه های بزرگ هندوکش و کوه بابا موقعیت داشته و به طرف شما ل غرب کابل واقع است  که باختر را باکاپیسا وصل میکند . از جمله شهر های بامیان از سه شهر تاریخی و باستانی آن یعنی شهر ضحاک، شهر غلغله و شهر سرخشک میتوان نام برد  . بند امیر که یکی از جاهای دیدنی کشور بحساب میآید در  ولسوالی یکاولنگ واقع است که سرچشمه دریای بلخاب مزارشریف میباشد و به کنار سرک بین یکاولنگ و بامیان واقع شده است . در ولایت بامیان میتوان کوه  های هندوکش ، بابا فولادی و خواجه غار را یافت.  کوتل های ان عبارت از سیاه خارک ، تاورغوگردان، شانو، قبر افغان ، دندان شکن ، آ ق رباط و ملا یعقوب میباشد  .  بت بامیان بزرگترین هیکل بودایی دنیا و بلندترین مجسمه سنگی جهان بوده که در لاش کوه های در بامیان ساخته شده بود که توسط گروه اجیر طالبان از بین برده شد. بت های بامیان از اثار هنری و مذهبی مردم این کشور بوده است که از قرن سوم میلادی به جا مانده بوده است و یک هزارو هفتصد سال قدامت داشته است.

ولایت قندز

در قسمت شمال کشور واقع و مرکز آن هم شهرقندز است این ولایت در جنوب دریای آمو واقع بوده که در شرق آن ولایت تخار ، در جنوب آن ولایت بغلان و در غرب آن ولایت سمنگان و مزار شریف موقیعت دارد. ولایت قندوز دارای جنگلات و فابریکه های زیادی میباشد. عایدات مهم آن استحصال بنبه بوده که در اقتصاد مملکت کمک خوبی کرده است . ولسوالی های آن عبارت از امام صاحب ، خان آباد ، چار دره ، قلعه زال و ارچی میباشد شرکت سبین زر کندز و چینی سازی آن شهرت خوبی دارد را در کشور داشته است

ولایت جوزجان

ولایت جوزجان درقسمت شما ل غرب کشور وا قع است و مرکزآن شبرغان میباشد. مصافه آن از شهر مزارشریف 135کیلو متر و از مرکز کابل 756 کیلو متراست . جوزجان از ولایت های مهم خراسان قدیم بشمار میرود. سلسله کوه تیربندترکستان و دریای سربل و کوتل قمو سبزک را میتوان در جوزجان یافت . ولسوالی های سنگ چارک ، سربل ، آقچه ، قرقین ، منگچک از جمله ولسوالی های آن است . ولایت جوزجان دارای ذخایر گاز طبیعی و وسسات صناعتی و تعداد زیادی شرکت ها میباشد.

ولایت فاریاب

در قسمت شمالغرب کشور واقع و مرکز آن شهر میمنه میباشد. قسمت عمده این سرزمین از تبه های خاکی و کوه ها و جنگل ها تشکیل شده است .موقعیت جغرافیایی و عوامل طبیعی این ولایت سبب شده تا به حیث کانون علم و فرهنگ شناخته شود دریا های آن عبارت از دریای میمنه ، قیصار و شرین تگاب است. باید گفت ذخایر گوگرد و نمک و موسسات تیل کشی ، موسسه پنبه و شرکت برق دیزلی را هم در این ولایت میتوان یافت.ولسوالی های آن عبارت است از: اندخوی ، پلچراغ ، قیصار ، شرین تگاب ، دولت آباد ، درزاب وپشتونکوت میباشد.

ولایت بادغیس

ناحیه ء بادغیس با مهاجرت و جابجاشوی هفتالها ( هیاطله ها) به حیث یکی از مراکز بزرگ فعالیتهای تآسیس حکمرانی و مدافعه وی آنان در برابر لشکر کشیهای خارجی در تاریخ کشور افغانستان (دوره ایریانی و خراسانی) شهرک بزرگی یافته است، البته تاریخ و سرگذشت هفتالها را در آن دوره میتوان از یاد داشتهای زایر چینی هیوان تسنگ که در 519 میلادی نزد آنان بوده بدست آورد. بادغیس همچون حکومت نشین هفتالها ارتباط پیدا میکند به دروه نیزک طرخان که در زمان فتوحات اعراب تقریبآ بالا ستقلال مقر فرمانروایی خود را در بادغیس تشکیل داده بود ( 84 هجری). آنگاه مرکز حکومت باد غیس کوغن آباد و مهمترین و پرنفوس ترین شهر آن دهستان بوده است. به گفته موَُلف گمنام حدود العالم (قرن چارم هجری) بادغیس سیصد قریه داشته است. نیزک طرخان کخ ملک هفتال نامیده میشد برای اعراب در فتوحات خراسان اشکالات و مزاحمتهای فراوانی فراهم آورده بود. وی در نخستین طفیان خراسان و تخارستان بر ضد اعراب در شورش نیشاپور و مر (642 میلادی) در قیام خراسان و سکستان (663 میلادی) و شورشی در (671 میلادی) که ربیع بن زیاد آن را سرکوب کرد نقش بزرگی داشته است. گویند که در اخیر نیزک به بلخ فرار کرد.  باری شکست قطعی نیزک در کوهستان (قهستان) انجام پذیرفت در سال (703 میلادی = 84 هـ)  آنگاه که یزید بن مهلب قصر او را در بادغیس تصرف کرد. وی بانیزک پیمان صلح بست بدان شرط که گنجینه های او به یزید سپرده شود و خود و خاندانش از آنجا بیرون رود اما پس از حکومت یزید وی دوباره به جای خود برگشته است، زیرا در سال بعد مفضل برادر و جانشین یزید مجبور بود بادغیس را از نو تصرف کند. در سال (607 میلادی = 87 هجری) نیزک ناچار شد در اثر تهدید های قتیبه بن مسلم به حضور وی برسد و آنگاه وی به تخارستان تبعید گردید، البته مردم بادغیس با قتیبه پیمان صلح بستند مشروط بر اینکه قتیبه پا بدان سرزمین نگذراد، نیزک در سال (706 میلادی = 90 هجری) باز میکوشد تا اعراب را از خاک خود براند و دولت هفتال را دوباره مستقر سازد، این کوششها بالآخره بافنای وی پایان یافت.

ولایت غورات

این ولایت در میان ولایات بامیان، ارزگان ، جوزجان ، فاریاب ، بادغیس ، هرات ، فراه و هلمند واقع شده است. مرکز آن چغچران میباشد. از چغچران دو دریای بزرگ میگذرد که  یکی بنام دریای هریرود و دیگری بنام دریای مرغاب یاد میشود. دریای هریرود از علاقه سرجنگل و دریای مرغاب از حصه هزاره جات سر چشمه میگیرد. دریا های دیگری  که از این ولایت میگذرد دریای فراه رود ، ساخررود ، سربنگ رود و خم شور میبا شد. سلسله کوه ها ی سفید و سیاه و کوتل تلخ آب هم در این ولایت موقیعت دارد . ولسوالی های آن ، شهرک ، تولک ، غور تیوره ، لعل و سرجنگل وبساپند وعلاقه داری آن ، علاقه داری ساغر است. یکی از قدیمی ترین آسار تاریخی کشور که درین اوآخر تحت پوشش یونیسف قرار گرفته همان مینار جام است که قدومت آن به چندین صد سال میرسد. در غور معادن سرب ، سیماب ، نمک ، آهن ، زاک ، زمج و طلا وجود دارد که مانند بسا معادن کشور هنوز دست ناخورده باقی مانده است.

ولایـت فـــــراه 

ولایت فراه از جانب شمال با ولایات غور و هرات و از جنوب با ولایت نیمروز و از طرف غرب با خط سرحدی محاط است و در جنوب شرقی آن ولایت هلمند افتاده است. مرکز ولایت فراه به نام شهر فراه در جنوب فراه رود در دامنه کوهی به نام تکه موقعیت دارد.  فراه در اعصار گذشته در حوزهء ساکستانا (سیستان) گاهی مرکز و زمانی جزء حوزهء سیستان بوده از حیث تمدن و نفوس  از بلاد معروف و معمور شناخته میشد. شهر قدیم فراه تقریبآ به فاصله سه کیلو متر در جناح چپ فراه رود بر فراز تپه در دامنه شمالی کوه تکه با طرز ویژه یی آباد شده که از ابهت و عظمت گذشته آن دیوار های مخروبه و خندقهای عریض و عمیق اطراف آن گواهی میدهد، در فراه سردابه ها و حوضهای پخته یی وجود دارد که قدامت آن را با مدنیت کهن آن برابر میگویند. .  در ده کیلومتری مرکز فراه بر فراز کوه بچه یی خرابهء قلعه یی بنام کافر قلعه موجود است و دربین آ« بر فراز همان کوه چاه عجیبی در دل سنگی حفر شده است چنانکه اگر پارچه سنگی در ا« انداخته شود بعد از بیست پنج ثانیه صدای افتادن آن به گوش میرسد، تعمیر این قلعه و چاه را به کک کهزاد نسبت میدهند، برخی از مَُورخان و محققان فراه (فرادا) را مرکز زرنگیانا یا زرنچ هم میدانند. .
حوزهء جنوب غربی افغانستان در روز گاران کهن در نگیانا (زرنچ) و بعدآ سکستانا (سیستان) یاد شده و شهر فراه نظر به موقعیت مهم خود حیثیت مرکز این حوزه را داشته است. نام کهن این حوزه بنابر موجودیت دریاچه ها و غدیر ها که اکنون هامون گفته میشود (هامون سابوری، هامون هلمند، گود زره در نیمروز) زره بوده است چه زره خود ریشه دریه و دریا است، از همین جا است که این حوزه زرنگیانا (زرنچ) نامیده شده است.  و بعد در حدود سده دوم قبل از میلاد وقتی که ساکها از شمال هندوکش به این حوزه مهاجرت کردند این جا ساکستانا ) سیستان خوانده شد.

 ولایت نیمروز

ولایت نیمروز در جنوب غرب افغانستان موقعیت داشته و نیمروز هم نامی است که در قرون وسطی به این ناحیه داده شده است. ولایت نیمروز از جانب شمال به ولایت فراه و جنوب غرب به خط سرحدی و از طرف شرق به ولایت هلمند محدود است. نام بسیار کهن این ناحیه در نگیانا ورزنگا، زرنج بوده که ساحه وسیعتری را احتوا میکرده است اما امروز زرنج بسیار محدود شده بر مرکز اداری ولایت نیمروز اطلاق میگردد. این ناحیه پس از ورود ساکها از شمال رود آمو به اینجا ساکستانا، سکزستان، سجستان و سیستان نامیده شده است. بنابر مراجعه به تاریخ کهن کشور افغانستان واضح میشود که در نگیانا سیستان و نیمروز در ادوار گوناگون به ساحهء پهناور جنوب افغانستان امروز اطلاق میشده است، بنابر اشارات موَُرخان کلاسیک یونان که با روایات جغرافیایی اوستا مطابقعت دارد، در نگیانا در داخل حدود آریانا ذکر شده است در این مورد قول بطلیموس صریح و واضح است ، وی در داخل آریانا هفت ولایت را جدا کرده است و بیلوبه استناد وی از جملهء هفت ولایت کی هم در نگیانا، در انجینانا (سیستان) را نام برده است. التبه قبل از نام در نگیانا، سیستان و نیمروز، این ناحیه به اسم رود، معروفش هلمند به شکل /هیتو منت/ یاد شده است، این مطلب را در فرگرد اول و ندیرات (فقره 13) اینطور میخواهیم ( یازدهمین کشوری که من اورا مزدا بیا فریدم هیتومنت با شکوه و فرا ست.)  قبایل ساکها در سالهای (130 - 127 ق. م.) به ناحیهء در نگیانا وارد شده آن را مرکز سیاسی خود قرار دادند که از این تاریخ به بعد این منطقه به نام آنان ساکستان (سیستان) نامیده شد.

ولایت ارزگان

مرکز ولایت ارزگان ترین کوت است ودر شما ل شرق ولایت کندهار واقع میباشد.   به طرف شرق آن دایه چوبان و به طرف جنوب ان قلات غلجا یی وبه طرف غرب ان موسی قلعه و به شمال آن علاقه گرزاب واقع است .
در غرب این ولایت دریای هلمند جاری است. در ارزگان از طرف مشرق یعنی دایه فولاد دو کوهی که مسمی به کوه
سمندان است در آن مغاره ایی وجود دارد که دهنه آن 50 متر فراخی داشته و سقف آن از یخ پوشیده شده است که تا به حال کسی نتوانسته طول این مغاره را طی کند.  از جمله دریا های ارزگان رود هلمند و رود تیرین و شهرستان میباشد کوه نوشته و کوتل قناق سنگ هم در این ولایت موقعیت دارد . ولسوالی های آن عبارت از خاص ارزگان دهراود ، داینکندی ، شهرستان ، چوره ، اجرستان ، گیراب ، کجران. میباشند مراکز صحی مکاتب ابتدایی متوسطه لیسه دارلمعلمین مدارس دینی میخانیکی و مسلکی هم در این ولایت موجود میباشد.

ولایت لغمان

این ولایت در قسمت شرقی کشور واقع بوده و مرکز آن شهر میترلام میباشد دریای لغمان که از کوهساران نورستان نبعان ذریعه دو شاخه علاقه داری های علی شنگ وعلینگار را طی نموده و بلاخره به حصه مرکزی لغمان با هم یکجا شده در حدود چارباغ با دریای کابل یکجا میشود این ولایت به ولسوالی های علینگار ، علیشنگ ء نورستان و قرغه ایی تقسیم شده است .